فرهنگ و رفتار سازمانی

مقدمه 

فرهنگ سازمانی موضوعی است كه به تازگی در دانش مدیریت و در قلمرو رفتار سازمانی راه یافته است. به دنبال نظریات و تحقیقات جدید در مدیریت، فرهنگ سازمانی دارای اهمیت روزافزونی شده است.این مقوله یكی از مباحث اصلی و كانونی مدیریت را تشكیل داده است. جمعیت شناسان، جامعه شناسان و اخیراً روانشناسان و حتی اقتصاددانان توجه خاصی به این مبحث نو و مهم در مدیریت مبذول داشته اند. در شناسایی نقش و اهمیت آن نظریه ها و تحقیقات زیادی را به وجود آورده و در حل مسائل و مشكلات مدیریت به كار گرفته اند.

با بررسی كه توسط گروهی از اندیشمندان علم مدیریت به عمل آمده فرهنگ‌سازمانی به عنوان یكی از مؤثرترین عوامل پیشرفت و توسعه كشورها شناخته شده است. به طوری‌كه بسیاری از پژوهشگران معتقدند كه موفقیت كشور ژاپن در صنعت و مدیریت یكی از علل مهم توجه آنها به این امر است.

فرهنگ سازمانی به عنوان مجموعه ای از باورها و ارزشهای مشترك بر رفتار و اندیشه اعضای سازمان اثر می­ گذارد. همچنین می­ تواند نقطه شروعی برای حركت و پویایی و یا مانعی در راه پیشرفت به شمار آید. فرهنگ سازمانی از اساسی ترین  زمینه های تغییر و تحول در سازمان است. نظر به اینكه برنامه های جدید تحول بیشتر به تحول بنیادی سازمانی نگاه می­ كند؛ از اینرو هدف این برنامه ها تغییر و تحول فرهنگ سازمان به عنوان زیربنای بستر تحول است.

مفهوم فرهنگ 

فرهنگ واژه ای است كه علمای علم اجتماع و پژوهشگران رشته مردم شناسی آن را به كار می­ برند و این واژه از گسترش وسیعی برخوردار است. آنچنان مفید واقع شده كه آن را در سایر علوم اجتماعی نیز به كار می ­برند. فرهنگ در قالب بحث تخصصی خود در حدود اواسط قرن نوزدهم در نوشته های علمای مردم شناسی پدیدار شد . كاربرد علمی كلمه فرهنگ در اواخر قرن مذكور توسط تایلر (1917ـ 1832) مردم شناس انگلیسی صورت گرفت.

یكی از مبانی اساسی علوم رفتاری با رشته انسان شناسی آغاز می­ شود. یكی از رشته های فرعی انسان شناسی، انسان شناسی فرهنگی است كه با مطالعه رفتار سازمانی ارتباط نزدیک دارد. انسان شناسی فرهنگی با رفتار مكتسبه انسانها كه از فرهنگ آنها تأثیر می­‌گیرد و نیز با فرهنگ متأثر از این رفتار سر و كار دارد. در واقع بدون فهم عمیق ارزشهای فرهنگی جامعه نمی­ توان رفتار سازمانی را به درستی فهمید.

نقشی  فرهنگ در رفتار انسانها یكی از مهمترین مفاهیمی است كه در علوم رفتاری وجود دارد. هر چند تاكنون به طور كامل مورد ارزیابی قرار نگرفته است. فرهنگ آنچه را كه انسان یاد می ­گیرد و نیز نحوه رفتار او را تعیین می­ كند.

در مورد  چگونگی ایجاد فرهنگ باید گفت كه  پدیده ای است كه با توجه به  خواسته های طبیعی و نیروهای اجتماعی سرچشمه می­ گیرد. جغرافیای منطقه، تاریخ و رویدادهای قوم، زبان و ادبیات رایج در میان مردم، دین و مذهب، اقتصاد و شیوۀ معیشت مردم در پیدایش فرهنگ اثر گذارند. این عوامل در تركیبی سازگار با یكدیگر، مجموعه‌ای از ارزشها و باورها را پدید می­ آورند. بر رفتار انسانی تأثیر می‌­گذارد و ارتباط میان مردم را آسان می­ سازد.

به صورت خیلی كلی این مفهوم  عبارت است از، كیفیت زندگی گروهی از افراد بشر كه از یك نسل به نسل دیگر انتقال پیدا می‌کند.
به عقیدۀ ادگار شاین فرهنگ را می­ توان به عنوان یك پدیده كه در تمام مدت اطراف ما را احاطه كرده است مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. به نظر وی هنگامی كه فردی، فرهنگی را به سازمان یا به داخل گروهی از سازمان به ارمغان می­ آورد؛ می‌تواند به وضوح چگونگی به وجود آمدن، جای گرفتن و توسعه آن را ببیند.  سرانجام آن را زیر نفوذ خود درآورده، مدیریت نماید و سپس تغییر دهد.

پژوهشگران مسائل فرهنگی، كاربرد فرهنگ رادر دو زمینه بیان می­‌كنند:

1ـ فرهنگ در گسترده‌ترین معنی می ­تواند به فرآورده های تمدن پیچیده و پیشرفته اشاره داشته باشد. كه در چنین معنایی به چیزهایی مانند ادبیات، هنر، فلسفه، دانش و فن شناسی باز می­ گردد.

2ـ در زمینه دیگر فرهنگ از سوی مردم شناسان و دیگر كسانی كه انسان را بررسی می ­كنند به كار می‌رود . در این معنی به آفریده های اندیشه، عادات، اشیاء عادی اشاره دارد. كه در پی انباشت آنها سازگاری پیچیده ای بین انسان و محیط طبیعی وی پدید می­ آید.

تعریف فرهنگ 

فرهنگ در زبان فارسی معانی مختلفی دارد كه مهمترین آنها ادب، تربیت، دانش، مجموعه آداب و رسوم، علوم،معارف و هنرهای یك جامعه است.

از دیدگاه علمی تعاریف متعدد و متنوعی از فرهنگ ارائه گردیده كه در ذیل به برخی از آنها اشاره می­ شود:

در فرهنگ فارسی عمید، این واژه عبارت است از دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یك  قوم یا ملت.

فرهنگ لغات وبستر، فرهنگ را مجموعه ای از رفتارهای پیچیده انسانی كه شامل افكار، گفتار اعمال و آثار هنری است. همچنین بر توانایی انسان برای یادگیری و انتقال به نسل دیگر تعریف می­ كند.

به عقیده هافستد فرهنگ عبارت است از:
اندیشه مشترک اعضای یک گروه یا طبقه كه آنها را از دیگر گروه ها مجزا  می­ كند. در جایی دیگر، فرهنگ به صورت مجموعه ای از الگوهای رفتار اجتماعی، هنرها، اعتقادات، رسوم و سایر محصولات انسان و ویژگی های فكری یك جامعه یا ملت تعریف می‌شود.

ویژگیهای فرهنگ 

با بررسی های زیادی كه از فرهنگهای مختلف به عمل آمده، چنین به نظر می­ آید كه علیرغم تفاوتهای موجود، همه فرهنگها دارای ویژگیهایی هستند كه تعدادی از آنها را می­ توان به شرح زیر معرفی كرد:

1- آموختنی است. فرهنگ خصوصیتی غریزی است و ذاتی نیست. فرهنگ نظامی است كه پس از زاده شدن انسان در سراسر زندگی آموخته می­ شود.

2-  آموخته می ­شود. انسان می ­تواند عادتهای آموخته شده خود را به دیگران منتقل كند.

3-  اجتماعی است. عادتهای فرهنگی، ریشه های اجتماعی دارند. شماری از مردم كه در گروهها و جامعه ها زندگی می‌كنند در آن شریك اند.

4-  پدیده ای ذهنی و تصوری است. عادتهای گروهی كه فرهنگ از آنها پدید می­‌ آید به صورت هنجارها یا الگوهای رفتاری، آرمانی ذهنی می­ شوند یا در کلام می­ آیند.

5-  خشنودی بخش است. هر فرهنگی كه نتواند از عهدۀ تعیین هدف اعلای زندگی برآید از برآوردن آرمانهای عالی حیات نیز ناتوان است. عناصر فرهنگی تا زمانی كه بر افراد یك جامعه خشنودی نهایی می­ بخشد، می ­توانند پایدار بمانند.

6-  سازگاری می‌یابد. دگرگون می­ شود. فراگرد دگرگونی آن همراه با تطبیق و سازگاری است.

7-  یگانه­ ساز است. عناصر هر فرهنگ گرایش به آن دارند تا پیكری یكپارچه و به هم بافته و سازگار پدید آورند. این سازگاری به زمان نیاز دارد.

همچنین فردلو تانز نیز شش ویژگی با شرح زیر برای فرهنگ عنوان می ­كند:

• قابل یادگیری است.
• اشتراكی است.
• از یك نسل به نسل دیگر قابل انتقال است.
• نمادی است. (استفاده از یک چیز برای نشان دادن چیز دیگری)
• دارای الگو است. (تغییر در یک بخش به تغییرات در بخش دیگر منجر می­ شود)
• قابل تعدیل است.

با توجه به مفهوم فرهنگ و ویژگیهای آن می ­توان نتیجه گرفت كه رفتار انسان اصولاً بر باورهای فرهنگی متكی است. باورهایی را فرهنگی می­ گوییم كه به­ صورت نسبی در جامعه پذیرش زیادی دارند. منشأ این باورها متفاوت است. گاهی ریشه در شرایط تاریخی یا جغرافیایی یا مذهبی یا حوادث ویژه و یا در علم دارد. ولی آنچه كه مسلم است این است كه بخش اعظمی از باورهای فرهنگی در قالب اصول اعتقادی ظاهر می­ شوند. همچنین می­ تواند از تعاملات سازمانی ناشی شود.